Η ιστορική παραμονή του Ιούλιου Καίσαρα στην Αίγυπτο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τη συναρπαστική όπερα «Ιούλιος Καίσαρας»: πολιτική, δολοφονίες, συνωμοσίες, πάθος, εκδίκηση αλλά και φιλία. Στο επίκεντρο της ιστορίας όμως βρίσκεται ο έρωτας.
Η υπόθεση διαδραματίζεται το 48 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Κατά τη στρατιωτική αναμέτρηση του Καίσαρα με τον Πομπήιο, ο τελευταίος χάνει τη μάχη των Φαρσάλων (Ελλάδα) και καταφεύγει στην Αίγυπτο. Ο Καίσαρας βασίζεται στις καλές διασυνδέσεις του, επειδή και στο παρελθόν έλεγχε ως αντιπρόσωπος της Ρώμης την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.
Η όπερα ξεκινά μ’ ένα μινουέτο, προσδίνοντας έτσι μια άκρως εορταστική ατμόσφαιρα.[1]
Α’ Πράξη (Δολοφονία του Πομπήιου)
Ο Ρωμαίος ύπατος Καίσαρας παρελαύνει ως νικητής στην Αλεξάνδρεια. Η Κορνηλία και ο Σέξτος, η σύζυγος και ο γιος του Πομπήιου, τον παρακαλούν να συμφιλιωθεί με τον Πομπήιο για να επικρατήσει επιτέλους η ειρήνη. Ο Καίσαρας υπόσχεται μεγαλόψυχα να μην πειράξει τον ηττημένο. Προς μεγάλη του όμως έκπληξη, ο Ακύλας, ο στρατηγός του Αιγύπτιου βασιλιά Πτολεμαίου, του φέρνει το κομμένο κεφάλι του Πομπήιου ως δώρο. Η Κορνηλία καταρρέει: «Grief an woe all hope deny me».
Ο γιος της Κορνηλίας Σέξτος ορκίζεται να πάρει εκδίκηση για το θάνατο του πατέρα του: «Come rouse yourselves to vengeance» (Ξυπνήστε το μίσος στην καρδιά μου, Ερινύες).[2]
Ο Πτολεμαίος είχε δώσει εντολή να δολοφονήσουν τον Πομπήιο με σκοπό να κερδίσει την εύνοια του Καίσαρα και να τον στρέψει ενάντια στην αδελφή του Κλεοπάτρα, επειδή τα δύο αδέλφια βρίσκονται σε διαμάχη για το θρόνο. Η Κλεοπάτρα ως πρωτότοκη απαιτεί το θρόνο της Αιγύπτου. Όμως δεν κρύβει ότι θεωρεί τον αδελφό της ανίκανο να κυβερνήσει τη χώρα.
Ο Πτολεμαίος είναι ένα φιλήδονο και σκοτεινό πρόσωπο. Αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος για τον οποίον η Κλεοπάτρα επιθυμεί να πάρει τον Καίσαρα με το μέρος της. Η Αιγύπτια καλλονή εμπιστεύεται τις σκέψεις της στον Νηρηνό, τον έμπιστο και των δύο βασιλικών αδελφών.
Στο μεταξύ, ο Ακύλας αναφέρει στο βασιλιά ότι ο Καίσαρας είναι έξαλλος με τη δολοφονία του Πομπήιου. Ο Πτολεμαίος απογοητεύεται, και όταν ο Ακύλας προσφέρεται να δολοφονήσει τον Καίσαρα με αντάλλαγμα τη χήρα του Πομπήιου, ο βασιλιάς δίνει τη συγκατάθεσή του: «Upstart, barbarian and traitor» (Τυχάρπαστε, βάρβαρε και προδότη).
Στο στρατόπεδό του, στον τάφο του Πομπήιου, ο Καίσαρας συλλογίζεται για το εφήμερο όλων των φυσικών πραγμάτων: «Spirit of mighty Pompey» (Ψυχή του μεγάλου Πομπήιου).[3] Η Κλεοπάτρα εμφανίζεται μπροστά του ως ικέτιδα, συνοδευόμενη από τον Νηρηνό. Συστήνεται ως Λυδία η Αιγύπτια, που βρίσκεται στις υπηρεσίες της Κλεοπάτρας. Δηλώνει ότι ο Πτολεμαίος της έκλεψε όλη την περιουσία της. Θα μπορούσε ο Καίσαρας να την υπερασπιστεί για να βρει το δίκιο της; Ο στρατηγός μαγεύεται από την ομορφιά της επισκέπτριάς του και της υπόσχεται να τη βοηθήσει. Ο Νηρηνός είναι ενθουσιασμένος: «Σύντομα θα ορίζεις και τη θέλησή του».
Στη συνέχεια η Κορνηλία πλησιάζει τον τάφο του Πομπήιου και ορκίζεται να σκοτώσει τον Πτολεμαίο για να εκδικηθεί για το θάνατο του συζύγου της. Ο γιος της όμως την αποτρέπει. Είναι δικό του καθήκον να πάρει εκδίκηση. Αλλά πώς θα μπει στο παλάτι;
Η Κλεοπάτρα, που άκουσε το διάλογο μητέρας και γιου, εμφανίζεται και πάλι ως Λυδία, κυρία της Αυλής της Κλεοπάτρας. Προσφέρει την υποστήριξή της στους δύο διψασμένους για εκδίκηση. Σε περίπτωση που η Κλεοπάτρα θα ανέβαινε στο θρόνο, λόγω του φόνου που θα διέπρατταν οι δυο τους, θα τους αντάμειβε πλουσιοπάροχα. Βλέπει τον εαυτό της στο δρόμο του θριάμβου, όπως επιβεβαιώνει με μια άρια: «O star of my desire» (Άστρο του πόθου μου).[4]
Ο Πτολεμαίος διοργανώνει προς τιμή του Καίσαρα μια γιορτή στην οποία ο Ακύλας θα πρέπει να δολοφονήσει τον στρατηγό. Ο Καίσαρας όμως διαισθάνεται τον κίνδυνο: «How silently, how slyly» (...βαδίζει αθόρυβα και κρυφά).[5] Αναχωρεί πρόωρα από το παλάτι. Η Κορνηλία και ο Σέξτος κατηγορούν τον Πτολεμαίο ότι πρόδωσε τον Πομπήιο, που κάποτε του είχε εξασφαλίσει το στέμμα της Αιγύπτου. Τον κατηγορούν ανοιχτά για φόνο. Τότε ο Πτολεμαίος διατάζει να συλλάβουν τη μητέρα και το γιο της.
Η Κορνηλία ζητά απελπισμένη από τον Ακύλα να την βοηθήσει, αλλά αυτός της αρνείται τη βοήθειά του, όσο δεν θέλει να τον εισακούσει: «Never reject a tender lover». Η πράξη κλείνει με ένα ντουέτο, στο οποίο θρηνούν η Κορνηλία και ο Σέξτος.
Β’ Πράξη (Καίσαρας και Κλεοπάτρα ερωτεύονται)
Η Κλεοπάτρα σχεδιάζει να αποπλανήσει τον Καίσαρα. Αυτός την αναζητά στους κήπους του παλατιού, όπου αυτή τον περιμένει φορώντας ένα ολόλευκο ρούχο (στο λιμπρέτο αναφέρεται: «ντυμένη σαν την αρετή»), περικυκλωμένη από τις στολισμένες κυρίες της Αυλής («τις εννέα μούσες»). Ακόμα και τώρα εμφανίζεται στον Καίσαρα ως «Λυδία».
Από την αρχή της σκηνής, τον αφήνει να καταλάβει ότι τον πολιορκεί.[6] Με την ερμηνεία της και τη σκερτσόζα απειλή να πέσει πάνω σ’ ένα σπαθί αν της αρνηθεί τον έρωτά του, ο Καίσαρας την παίρνει κοντά του. Ερωτεύεται τρελά την όμορφη γυναίκα και το δηλώνει αυτό με την άρια: «Fleet over flowery meadow gliding» (Όταν στο ανθισμένο λιβάδι).
Πίσω από τα κάγκελα του παλατιού, η Κορνηλία κλαίει πικρά, όταν εμφανίζεται ο Ακύλας και της δίνει ελπίδες. Γνωρίζει ποιο τίμημα πρέπει να πληρώσει και το απορρίπτει και πάλι. Ο Ακύλας παραπονιέται στον Πτολεμαίο ότι η Κορνηλία ακόμα περιφρονεί τον έρωτά του. Είναι αποφασισμένος να σκοτώσει τον Καίσαρα με κάθε τρόπο, αφού η Κορνηλία είναι η συμφωνημένη αμοιβή του.
Στη συνέχεια, και ο Πτολεμαίος αποζητά τον έρωτα της Κορνηλίας. Τον απορρίπτει όμως και αυτόν, και τότε εκείνος την απειλεί: «When I cannot make you love me, I’ll teach you to fear me» (Αν δεν μπορώ να σε κάνω να με αγαπήσεις, θα σου διδάξω τον φόβο). Η Κορνηλία απελπισμένη βλέπει μόνο μια λύση για να σώσει την τιμή της: Θα πηδήξει από τα ψηλά τείχη για να την φάνε τα άγρια θηρία. Εκείνη τη στιγμή μπαίνει μέσα ο Σέξτος. Απέδρασε από το κελί του για να ελευθερώσει τη μητέρα του και να σκοτώσει τον Πτολεμαίο. Η Κορνηλία θριαμβολογεί: «Sigh no more, forget lamenting» (Μη θρηνείς πια).[7]
Η Κλεοπάτρα (ακόμα σαν Λυδία) περιμένει τον Ρωμαίο της σ’ ένα πολυτελές μπουντουάρ: «Venus, fair lady» (Ωραία Αφροδίτη). Ερωτεύτηκε, λοιπόν. Ο έρωτάς της γεννήθηκε από τα σχέδιά της να κερδίσει τον Καίσαρα και να πετύχει τους σκοπούς της.
Επιτέλους εμφανίζεται ο Καίσαρας. Η τρυφερή σκηνή του ζευγαριού όμως κρατάει πολύ λίγο. Ξαφνικά εισβάλλουν οι στρατιώτες του Καίσαρα. Υπάρχει σχέδιο δολοφονίας του στρατηγού. Εφόσον η Κλεοπάτρα θέλει να κάνει τα πάντα για να σώσει τον αγαπημένο της, του αποκαλύπτει την ταυτότητά της. Πρέπει όμως να παραδεχτεί ότι δυνατότητές της είναι περιορισμένες. Ο Καίσαρας φορά την πανοπλία του και της δίνει κουράγιο: «Ο Καίσαρας δεν αρνήθηκε ποτέ τη μάχη». Από έξω ακούγεται: «Θάνατος στον Καίσαρα» και ο Ρωμαίος ορμάει με τη συνοδεία του έξω.
Γ’ Πράξη (Η στέψη της Κλεοπάτρας)
Ο Πτολεμαίος συνέλαβε την Κλεοπάτρα και της αποκαλύπτει πόσο τη μισεί: «Την υπερηφάνειά σου θα λυγίσω». Η Κλεοπάτρα δεν μπορεί να υπολογίζει πλέον σε κανέναν. Ο Καίσαρας, ο αγαπημένος της, είναι μάλλον νεκρός, η Κορνηλία και ο Σέξτος, οι φίλοι της, είναι φυλακισμένοι κι άοπλοι. Στο «Flow my tears» (Κυλήστε, δάκρυά μου),[9] η Κλεοπάτρα θρηνεί για τη μοίρα της και απειλεί παράλληλα τον τύραννο αδελφό της ότι δε θα βρει ησυχία μετά το χαμό της. Η ψυχή της θα τον βασανίζει αιώνια.
Ο Καίσαρας όμως δεν είναι νεκρός. Κείτεται ανάμεσα στους νεκρούς, στην ακτή, έχοντας ηττηθεί στη ναυμαχία, αλλά έχει σωθεί και αναρωτιέται απελπισμένα τι έχει συμβεί στην αγαπημένη του Κλεοπάτρα.
Ο Σέξτος και ο Νηρηνός, που πολέμησαν στο πλευρό του Καίσαρα, εμφανίζονται στη σκηνή και ανακαλύπτουν ανάμεσα στα άλλα πτώματα τον Ακύλα, που κείτεται βαριά πληγωμένος στην ακτή. Ο Καίσαρας ακούει τον Ακύλα να παραδέχεται στον Σέξτο ότι σκότωσε τον Πομπήιο. Είχε συνωμοτήσει ενάντια στον Καίσαρα γιατί ήταν ερωτευμένος με την Κορνηλία. Ύστερα αναφέρει για ποιο λόγο συσπειρώθηκε με τα στρατεύματα του Καίσαρα κατά του Πτολεμαίου. Ο Πτολεμαίος είχε αθετήσει το λόγο του και του στέρησε την Κορνηλία. Ο Πτολεμαίος την ήθελε για τον εαυτό του.
Ο ετοιμοθάνατος Ακύλας παραδίνει στον Σέξτο ένα δακτυλίδι, που του εξασφαλίζει τη διοίκηση των στρατευμάτων του Ακύλα, που περιμένουν ετοιμοπόλεμα στην κοιλάδα. Με τη βοήθειά τους θα μπορέσει ο Σέξτος να κινηθεί κατά του Πτολεμαίου, να σκοτώσει τον τύραννο και να σώσει την Κορνηλία. Ύστερα από τα λόγια αυτά ο Ακύλας ξεψυχά.
Ο Καίσαρας, τον οποίον θεωρούσαν όλοι νεκρό, εμφανίζεται μπροστά τους και ζητά το δακτυλίδι για τον εαυτό του. Θέλει να οδηγήσει ο ίδιος τα στρατεύματα για να ελευθερώσει την Κλεοπάτρα και να συντρίψει όποιον προσπαθήσει να του σταθεί εμπόδιο: «See in spate the high cataract storming» (Ορμητικός κυλάει ο χείμαρρος).
Η Κλεοπάτρα έχει φτάσει ως κρατούμενη του αδελφού της κοντά στο θάνατο. Τότε εισβάλλει ο Καίσαρας, την ελευθερώνει από τα δεσμά της και ορκίζεται να κατακτήσει την Αίγυπτο για χάρη της. Η Κλεοπάτρα θριαμβολογεί. Ξέφυγε από τον κίνδυνο: «Stormy winds my ship has taken» (Θυελλώδεις άνεμοι ταρακούνησαν το πλοίο μου).
Το θριαμβευτικό τέλος εισάγεται πάλι με μια «συμφωνία».[10] Η πολυπληθής σκηνή παραπέμπει στην πρώτη σκηνή της όπερας, στην άφιξη του Καίσαρα στην Αίγυπτο. Ανακοινώνεται η νίκη των Ρωμαίων. Ο Σέξτος δηλώνει ότι πήρε την εκδίκησή του: Σκότωσε τον βασιλιά. Η Κλεοπάτρα, με επίσημο φόρεμα, εμφανίζεται στη σκηνή και ο Καίσαρας την στέφει βασίλισσα της Αιγύπτου.
[1] Ο Χέντελ υπογραμμίζει τις κορυφαίες δραματουργικές και μουσικές στιγμές της όπερας με ασυνήθιστα μέσα, κάτι που φαίνεται ήδη από τη μουσική της εισαγωγής. Το παραδοσιακό μινουέτο αποκτά με την παρέμβαση των τεσσάρων κόρνων μια χροιά θριάμβου. Ο πλούτος του ήχου της παρτιτούρας είναι ασυνήθιστος, ακόμα και για μια ώριμη όπερα του Χέντελ. Παράλληλα με την παραδοσιακή ορχήστρα εγχόρδων, η οποία έχει εμπλουτιστεί με όμποε, ο συνθέτης χρησιμοποιεί μια πλούσια ενορχήστρωση με σόλο όργανα.
[2] Ο Σέξτος διαχωρίζεται αισθητά από τους άλλους πιο πολυσύνθετους χαρακτήρες, με τις 4 άριές του που μιλούν για εκδίκηση και το ντουέτο του με την Κορνηλία. Στο ρόλο του κυριαρχούν η πένθιμη διάθεση και η δίψα για εκδίκηση.
[3] Οι δυο πρωταγωνιστές ερμηνεύουν συνολικά 8 άριες, δυο εκφραστικές ακομπανιάτο σκηνές (συνοδεία μουσικής) καθώς και δύο κοινά ντουέτα, καλύπτοντας σχεδόν το μισό αριθμό των φωνητικών σόλο της όπερας. Ο Καίσαρας είναι ένας ξεχωριστός μουσικός χαρακτήρας. Με το λάργκο ρετσιτατίβο του στον τάφο του αντιπάλου του, εκφράζει τη μελαγχολία του.
[4] Όπως και ο Καίσαρας, έτσι και η Κλεοπάτρα αποκαλύπτει με κάθε άρια και μια νέα πλευρά της. Με την άρια αυτή αποδεικνύεται, με τον ηχητικό στολισμό του τραγουδιού της, ως φιλάρεσκη ξελογιάστρα.
[5] Η άρια αυτή, που συνοδεύεται από ένα δεξιοτεχνικά παιγμένο κόρνο, παρουσιάζει τον Καίσαρα ως επιδέξιο στρατηγό και πολιτικό. Η άρια είναι δύσκολη, αλλά διαμορφώνεται απαλά, θυμίζοντας κυνηγό που βρίσκεται σε επιφυλακή.
[6] Κάθε πράξη ξεκινά με μια συγκλονιστική στιγμή. Η σκηνή της αποπλάνησης, στην αρχή της Β’ Πράξης, ήταν ξακουστή ακόμα και την εποχή του Χέντελ. Η Κλεοπάτρα εκπλήσσει τον Καίσαρα με ένα τρυφερό τραγούδι: η συνοδεία το ερμηνεύει με 13 διαφορετικές φωνές για να υπαινιχθεί τον ανατολίτικο πλούτο της Αιγύπτου.
[7] Η σκηνή με τον Σέξτο και την Κορνηλία, στην οποία ο λιμπρετίστας Χάιμ έδωσε ξεχωριστή σημασία, χαρακτηρίζεται από σκοτεινά ηχοχρώματα. Ακόμα και στην εύθυμη άρια της Κορνηλίας, ακούγονται ήχοι που παραπέμπουν σε συναισθήματα οργής.
[8] Η Κλεοπάτρα μεταμορφώθηκε από μοιραία προσωπικότητα σε μια βαθιά ερωτευμένη γυναίκα, όπως πιστοποιεί και η ικετευτική προσευχή της.
[9] Το ψυχολογικό βάθος του ρόλου της Κλεοπάτρας κορυφώνεται μεταξύ άλλων και στην εκφραστική αυτή άρια. Η λυρική ομορφιά της λιτής εισαγωγής συγκινεί, ακολουθεί το σχήμα Α-Β-Α (γι’ αυτό και ονομάζεται «ντα κάπο» άρια), με κολορατούρες που μιλούν για εκδίκηση.
[10] Η ορχηστρική μουσική, τα δύο ντουέτα των πρωταγωνιστών και τα χορωδιακά τμήματα αποτελούν το σκελετό της όπερας. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι το πώς ο Χέντελ χειρίζεται τον ήχο. Βρίσκει τον ιδανικό ήχο για κάθε διαβάθμιση της διάθεσης, που αναλαμβάνουν να τον αποδώσουν τα κατάλληλα όργανα. Έτσι, στην αρχή της τελικής σκηνής πρωταγωνιστούν τα λαμπρά βασιλικά κόρνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου